Nghề nhuộm vải chàm của đồng bào Thái
Phụ nữ dân tộc Thái mấy người không biết nhuộm chàm. Chị em ở các bản đều tự nhuộm và làm tất cả quần áo, chăn đệm cho mình và cả nhà.
Bà Quàng Thị Xen, ở bản Ngoang, xã Thẳm Dương, huyện Văn Bàn, tỉnh Lào Cai, thủng thỉnh:
Nhuộm hỏm, nhuộm chàm có từ lâu đời. Phụ nữ Thái nào cũng biết làm. Nhà đông người còn làm nhiều vại, nhiều chum đựng chàm để nhuộm vải may quần áo cho chồng con. Bản chúng tôi vẫn duy trì cách nhuộm vải thủ công này.
Nhuộm – phơi nhiều lần mới được tấm vải bền.
Bạn đang xem bài viết: [Đời Sống] Công phu nghề nhuộm vải chàm của đồng bào Thái
Nguyên liệu và công thức nhuộm vải chàm
Nguyên liệu được bà con sử dụng để nhuộm chàm là cây hỏm, cây chàm, 2 loại cây trồng ở khe suối, thung lũng nơi đất ẩm màu mỡ, có bóng râm. Do hỏm, chàm có nước màu đen nên bà con sử dụng nước của 2 loại cây này để nhuộm vải trắng thành vải đen.
Để nhuộm vải, chị em hái cây chàm, cây hỏm về ngâm trong vại khoảng 3, 4 ngày thì vắt bã đi lấy nước cốt. Có 2 cách nhuộm để giữ màu chàm. Cách thứ nhất, lấy gio bếp sạch, tốt nhất là gio bếp củi núi đá cho vào “huốt” (một dụng cụ đan bằng tre miệng rộng, đáy nhỏ) hoặc cho vào sọt rồi đổ dần nước. Nước ngấm xuống đáy, lấy thau hứng lấy nước, nước này có vị mặn của muối gọi là nặm lắng (nước gio). Một gáo nước gio, hai gáo nước lá cho vào vại (bà con gọi là tung nin). Cho một vại thêm ít vôi, củ sả, vỏ cây lúc lắc, rượu, lá cây vón vén ngâm khoảng 9 ngày thì nhuộm được. Nhưng tung nin này không để được lâu.
Cách thứ 2 là dùng nước chàm, nước hỏm cũ có sẵn, cho nước hoà cùng với nước gio, các cây gia vị để khoảng 25 ngày mới cho vải vào nhuộm, cách nhuộm này được lâu hơn. Bà con có thể nhuộm 6 đến 10 lần là dùng được. Mỗi lần nhuộm phải cho thêm nước cốt của hỏm, chàm để cho sản phẩm đậm màu.
Cây chàm
Xem thêm bài viết: công thức cắt áo sơ mi nữ
Bà Hà Thị Quỳ ở bản Ngoang xã Thẳm Dương, huyện Văn Bàn, tỉnh Lao Cai cho biết:
Nhuộm hỏm, nhuộm chàm sau một đợt là cho nguyên liệu của hỏm, của chàm mới bền màu, mới thơm. Nếu không có lá vón vén không giữ được màu. Ở nhà chúng tôi vẫn duy trì nhuộm hỏm, nhuộm chàm. Đi đâu là phải có người ở nhà làm giúp. Chỗ chúng tôi bà con vẫn làm nương trồng vải, dệt vải, nhuộm vải.
Khi nhuộm hỏm, chàm, muốn vải nhuộm chàm đẹp như ý, chị em chẻ cây tre dài khoảng 1,2m, đan thành một chiếc giỏ vừa tay cầm hình phễu ngược. Người ta sẽ dùng phễu này sục nhiều lần cho nước chàm sủi bọt lên, khi nước sủi bọt có màu xanh đen là được.
Miếng vải khi nhuộm xong sẽ có màu xanh đen, thơm mùi hỏm, mùi chàm. Khi giặt, nước của hỏm, của chàm không phai. Nhuộm hỏm, sản phẩm có màu xanh đen, nhuộm chàm có màu xanh lục. Cách nhuộm này rất công phu. Nếu không tuân thủ theo quy trình thì hỏm, chàm sẽ bị hỏng, nhuộm không ra màu.
Sau khi nhuộm xong, muốn miếng vải cứng đẹp, dùng để làm khăn piêu, bà con dùng quả nâu hoặc vỏ cây rừng (gọi là năng hăn) để ngâm. Tuỳ theo nhu cầu cần sử dụng, bà con có thể nhuộm thành phẩm khác nhau. Bà Lù Thị Ban ở bản Bó, Phường Chiêng An, thanh phố Sơn La, có kinh nghiệm nhuộm hỏm, nhuộm chàm, tiết lộ:
Mỗi người phụ nữ đều có một “tung nin” để nhuộm vải. Nhuộm xong một đợt là phải cho thêm nước cốt của hỏm, chàm và các gia vị để hôm sau nhuộm tiếp. Vải trước khi nhuộm phải giặt sạch.
Tổng kết
Cuộc sống ngày một đổi thay, việc trồng hỏm, nhuộm chàm của đồng bào Thái vùng Tây Bắc không còn phổ biến như trước. Tham khảo thêm nhiều bài viết với đa dạng nội dung kiến thức vải vóc nhiều chủ đề tại Eduma nhé
