Bài tập dịch Anh – Việt số 5 (phần cuối): mở rộng nghĩa và thêm từ ngữ

Trong các bài trước, chúng ta đã tìm hiểu vấn đề về việc dịch từ. Để chọn lựa từ và cách diễn đạt chính xác, trong một số trường hợp chúng ta cần phải mở rộng nghĩa (extension) hoặc thêm những từ ngữ cần thiết (amplification) trong tiếng Việt dựa vào ngữ cảnh trong tiếng Anh, để có thể truyền đạt hết ý nghĩa của nguyên văn. Phần sau đây sẽ giới thiệu ngắn gọn về hai kỹ năng “mở rộng nghĩa” và “thêm từ ngữ”.

I/ Mở rộng nghĩa:

Trước hết chúng ta hãy xem một câu trong bài văn:

1) Ford believed in the dignity of work, and did not wish his men to become underpaid robots.

Ford tin vào chân giá trị của công việc, và không muốn công nhân của mình trở thành những người máy biết đi với đồng lương thấp.

robots có nghĩa gốc là người máy (a machine that resembles a human being and is capable of performing human tasks), nhưng trong câu này không thể giải thích như vậy. Bởi vì thứ nhất, Ford không thể nào hy vọng công nhân của mình biến thành người máy được; thứ hai, không nhận tiền lương, nói chi đến việc biết đánh giá mức lương thấp (underpaid). Ở đây, robot có thể mở rộng nghĩa thành an efficient, insensitive, often brutalized person, gần giống với cụm từ “công nhân lao động cần mẫn”, do đó có thể dịch underpaid robots thành những công nhân lao động cần mẫn có mức lương thấp hoặc những người máy biết đi với đồng lương thấp, nếu xét rằng từ robot mang nghĩa bóng phổ biến đến mức ai cũng có thể hiểu được ý của tác giả.

2) Ford’s basic wage of $5 a day caused not only a wage explosion in the city, it also caused a population explosion.

Lương cơ bản 5 đô la mỗi ngày của Ford đã gây ra không chỉ sự tăng vọt về tiền lương trong thành phố mà còn gây ra sự bùng nổ dân số.

explosion có nghĩa gốc là vụ nổ, nhưng trong tiếng Việt không có cách nói a wage explosion vụ nổ tiền lương và a population explosion vụ nổ dân số, do đó chúng ta có thể mở rộng nghĩa của nó thành sự bùng nổ, sự gia tăng mạnh và đột ngột (a great and sudden increase). Vì vậy, a wage explosion và a population explosion được dịch thành sự tăng vọt về tiền lương và sự bùng nổ dân số.

II/ Thêm từ ngữ

Trong một câu tiếng Anh, nếu động từ vị ngữ có một túc từ trở lên thì thường động từ này chỉ xuất hiện một lần, nhưng khi dịch, nếu cần thì nên bổ sung động từ đã được lược bỏ trong tiếng Anh. Ví dụ:

1) Detroit has some of the most beautiful residential neighborhoods in the USA and at the same time some of the most shocking slums.

Detroit có một số khu dân cư đẹp nhất nước Mỹ và đồng thời cũng có một số khu ổ chuột gây sốc nhất.

2) Detroit owes its rapid growth and one-time prosperity to the automobile, and above all to Henry Ford.

Detroit có được sự phát triển nhanh chóng và sự thịnh vượng một thời là nhờ xe hơi, và trên hết là nhờ Henry Ford.

* Trong hai câu trên, ta lần lượt bổ sung động từ “có” và “nhờ” (cũng có thể nói là lặp lại hai động từ này) để lời văn lưu loát hơn.

Trong rất nhiều trường hợp, chúng ta phải chú ý đến ngữ cảnh của câu nguyên văn, thêm những ý ẩn trong nguyên văn đã không được thể hiện rõ về mặt cú pháp. Ví dụ:

3) In 1903, Henry Ford’s first mass-produced Model T cars cost $850.

Đến năm 1903, xe hơi kiểu chữ T được sản xuất hàng loạt đầu tiên của Henry Ford có giá 850 đô la mỗi chiếc.

Về mặt ý nghĩa câu nguyên văn có lẽ là: …. first mass-produced Model T cars cost $850 each. Dù thế nào thì lúc đó một lô xe hơi không thể nào bán với giá 850 đô la Mỹ, do đó nên thêm “mỗi chiếc” vào.

4) Now many plants have been dispersed to other parts of the States, and unemployment, particularly among blacks, has become a serious problem.

Ngày nay nhiều nhà máy đã được chuyển đến những nơi khác ở Mỹ và ở Detroit nạn thất nghiệp, đặc biệt là trong giới người da đen, đã trở thành một vấn đề nghiêm trọng.

Ở đây, unemployment có lẽ có một phạm vi hạn định, tức là “ở Detroit”, bởi vì câu trước đó đã nêu rõ nguyên nhân gây ra tình trạng thất nghiệp: nhiều nhà máy đã chuyển đi nơi khác. Vì vậy ta nên dịch thêm “ở Detroit”.

Ngoài việc thêm những từ ngữ đã được lược bỏ trong nguyên văn ra, đôi khi để thể hiện rõ ràng, trôi chảy ý nguyên văn, ta còn cần phải thay đổi cách nói trong tiếng Việt, dịch cụm từ thành câu, hoặc phải xem xét ngữ cảnh để thêm những từ ngữ cần thiết. Ví dụ: Ford’s basic wage of $5 a day caused not only a wage explosion in the city …, phần chữ nghiêng là một cụm từ làm chủ ngữ trong câu. Dựa vào câu Ford announced that he would pay his workers $5 a day đã được rút gọn, khi dịch ta nên thêm ba từ “cho công nhân” vào (tức ẩn ý pay his workers trong nguyên văn) dịch là: Mức lương cơ bản mỗi ngày 5 đô la cho công nhân của Ford, như vậy nội dung dịch mới rõ ràng.